Salvator mundi - svako doba traži spasitelja

Izložba "Salvator Mundi - Svako doba traži spasitelja", održana 21.12.2022. u Protestantskoj Hrišćanskoj zajednici. Izložbu smo osmislili umetnica Ceclia Hajzler i ja. 

Ideja izložbe se bazira na knjizi profesora Jaroslava Pelikana, "Isus kroz stoleća", iako nismo pratili njegov tok misli, nego, kako je to Cecilija rekla "intuitivno" smo tragali za delima koja predstavljaju misli o Hristu u određenom vremenu. Ograničili smo naš izbor na 16 dela vizuelne umetnosti. 

Razlog: Smatramo da crkva gubi kada ne vidi značaj vizuelne umetnosti u komunikaciji istine. Reformacija, kojoj i sam pripadam, je objavila rat vizuelnoj umetnosti, ili je pretvorila u "traktatnu", u smislu da je dopustila samo određenu formu koja je odgovarala njenim ciljevima. Slike crkva doživljava sa nepoverenjem.

Smatramo i da je pogrešno sagledati istinu o Hristu samo iz jednog ugla, da je lepota u širokom pogledu. Dogmatski pristup nikada nije plodonosan. Zato smo želeli da prikažemo evoluciju misli o Hristu u vizuelnom. Izložbu možete videti na bogosluženjima PHZ. 

U današnjem tekstu prikazujem prvih osam dela koja smo izabrali.

1. Vizuelni izražaj crkve prvih vekova hrišćanstva – hrišćanski grafiti

Pitanje vizuelne predstave u judeohrišćanstvu tema je oko koje se lome koplja od početka vere. Sveto pismo jasno zabranjuje klanjanje likovima kroz ceo Stari zavet (druga Božja zapovest), ali ne isključuje vizuelnu umetnost. Hram je ukrašen bogato u Starom zavetu; ornamenti, biljke imaju dekorativnu funkciju. Na kovčegu zaveta, u Hramu Božjem, prikazani su anđeli, ne samo kao dekoracija nego i kao simbolički prikaz Božjeg prisustva.

U Novom zavetu, i prvoj crkvi, zasnovanoj na starozavetnim korenima, vizuelni prikazi su strani. Nema istorijskih potvrda predanjima o prvim ikonama koje je napravio evanđelista Luka. Osnovna forma umetničkog izražaja je pisana reč. Međutim, kako se crkva odmiče od judaizma, polako se pomalja i vizuelni izražaj, prvenstveno kroz simbole koji govore o Hristu i spasenju.

Skriveni u katakombama, hrišćani obeležavaju grobna mesta, mesta sastanka, simbolima. Postepeno se formira hrišćanska ikonografija simbola: krug = nebo, riba (na grčkom: ΙΧΘΥΣ, što je skraćenica za Iesus Hristos Theou Yhios Soter – Isus Hristos Sin Božji Spasitelj), palma (simbol mučeništva), golubica kao simbol Duha svetoga, sidro (simbol spasenja, nade, krsta). S vremenom antički motiv pastira s ovcom na ramenu postaje simbol "dobrog pastira", jelen koji pije iz kladenca (krstionice) – simbol žudnje za krštenjem koje očišćuje.

Česta je i upotreba slova grčkog alfabeta. Tako se Hristov monogram (na grčkom X i P), tj. prva dva slova titule Hristos koristi u raznim oblicima, pa i prikazuje kao točak kola. Prvo i poslednje slovo grčkog alfabeta (alfa i omega – α i Ω) pišu se da se ukaže na to da je Hristos početak i svršetak svega.

Da li je korišćenje simbola otvorilo put idolopoklonstvu ili pokazuje potrebu ljudi vere da bitno komuniciraju i jezikom koji ne čine samo činjenice? Da li je moguće živeti hrišćanski život bez simbola ili tako sebe osakaćujemo za jedan od jezika naše duše?

2. Umetnost katakombi: Dobri pastir, Priscilina katakomba, 3. vek

Katakombe, prvobitno naziv za lokalitet s ranohrišćanskim grobljem kraj današnje Crkve Sv. Sebastijana u Rimu, danas pre svega označavaju podzemno groblje gde su sahranjivani stari hrišćani. Često su velikih dimenzija, naročito u ranohrišćansko doba, a najpoznatije su katakombe u Rimu: Sebastijanove, Domiciline, Prisciline… Isklesane su u mekoj steni na svetom području koje okružuje Rim.

Hrišćani, kojima je vera bila zabranjena, skrivali su se u podzemlju rimskih katakombi, gde su spojili svoje potrebe propovedanja nove vere i sahranjivanja mrtvih u grobnice i svetilišta. Kad ih je car Neron počeo progoniti, za molitvu su se sastajali u grobnicama – u to vreme je svaki građanin na groblju bio bezbedan. Prema rimskom zakonu, grobna mesta su bila sveta pa su Rimljani retko progonili hrišćane u katakombama. Nakon osmog veka katakombe su se prestale koristiti i zaboravljene su sve do njihovog slučajnog otkrića 1578.

U katakombama se nalaze najstariji sačuvani prikazi Hrista i događaja iz evanđelja, a oslikavane su freskama; u početku jednostavnim kompozicijama, a kasnije nastaju brojni ciklusi slika prema Starom i Novom zavetu (Mojsije; Lazarovo uskrsnuće; Hrist među apostolima; Majka božja s detetom i dr.), kao i scene iz svakodnevnog života i portreti pokojnika. Prikazi nisu toliko slika određene ličnosti nego metafora koja upućuje na sliku iz Svetog pisma, značajnu za prve hrišćane.

Skulpture i slike koje su očuvane u katakombama rađene su u maniru grčko-rimskih mitova, tako da skoro nema nikakve razlike između tzv. paganskih i hrišćanskih dela. Slika Dobrog pastira ima mnoge elemente rimskog prikazivanja Hermesa koji nosi žrtvu. Hristos kao Dobri pastir spasava izgubljenu ovcu.

Slika Dobrog pastira je značajna slika za hrišćane prvih vekova. Vlast ih je progonila, ali svest da je Hristos njihov Dobri pastir, koji sve ostavlja radi njih, pružala im je veliku utehu. Dobri pastir ujedno je sugerisao i ideju života posle smrti, idiličnog i mirnog. Ovo je sad postala hrišćanska tema, koja je u četvrtom veku nove ere – prvom stoleću kad su hrišćani mogli slobodno da ispovedaju svoju veru u Rimskom carstvu – poručivala da smrt nije konačna.

Priča o Dobrom pastiru je nosila utehu prvim hrišćanima. Znali su da je on njihov pastir, koji ih vodi i dolinom sene smrti (Psalam 23). Slika pastira za nas u 21. veku nema toliko značenje. Možda bi trebalo da je obnovimo? 

3. „Svedržitelj” („Pantokrator”, grč. παντοκρατωρ)

Vizantija, poznata i kao Vizantijsko carstvo ili Istočno rimsko carstvo, bila je nastavak Rimskog carstva u istočnim provincijama tokom kasne antike i srednjeg veka, kad je prestonica bio Konstantinopolj (današnji Istanbul, ranije Vizantion). Preživela je raspad i pad Zapadnog rimskog carstva u petom veku n. e. i nastavila da postoji dodatnih hiljadu godina sve dok nije pala pod Osmansko carstvo 1453. godine. Tokom većeg dela svog postojanja država je bila najmoćnija privredna, kulturna i vojna sila u Evropi. „Vizantija” je termin stvoren nakon pada države; njeni stanovnici su i dalje za svoje carstvo koristili naziv Romejsko carstvo, a sebe su zvali Romejima.

Ikona (gr. eikṓn – slika, obraz, predstava) jeste slika na drvetu, platnu ili kamenu s likom Isusa Hrista, Bogorodice, drugih svetitelja, anđela ili događaja vezanih za istoriju crkve i Sveto pismo. U pravoslavlju ikona predstavlja odraz duhovne stvarnosti koju prikazuje. Vernik, moleći se pred ikonom, veruje da upućuje molitvu tom odrazu. Ikona je uz ahritektonska dela, predstavljala ključni vizuelni izražaj vizantijske umetnosti.  

„Svedržitelj” je glavna slika u Hristovoj ikonografiji, predstavljajući Hrista kao nebeskog kralja i sudiju. Bog se u Starom i Novom zavetu mnogo puta naziva svemogućim. Hrist se može prikazati u celoj visini, sedeći na tronu, do pojasa ili do prsa. U levoj ruci je svitak ili evanđelje, a desna ruka blagosilja. Najstariji sačuvani primerak predstavlja ikona iz Manastira Svete Helene na planini Sinaj iz VI veka.

Epitet „svemogući”, napisan pored imena Isusa Hrista, između ostalog izražava dogmu o ovaploćenju; epitet „svemogući” u punoj meri se odnosi i na božansku i na ljudsku prirodu Hrista kao spasitelja. Sastavni je deo grčkih reči παν (sve) i κρατος (snaga). Epitet se najčešće shvata kao značenje svemoći odnosno sposobnosti da se stvori apsolutno sve, što je jedan od prerogativa Boga. Drugim rečima, manje književni prevod reči pantokrator jeste svedržitelj ili vladar svega/vladar sveta.

Ikona „Svedržitelj” prikazuje dve prirode Isusa Hrista, Sina Božjeg. Jedna je božanska, po kojoj je jednosuštastven Bogu, a druga je ljudska. Ako pogledate Isusa na ovoj ikoni, videćete da je leva strana nesavršena, ona simbolično prikazuje ljudsku prirodu Isusa Hrista. Njegova desna strana je savršenstvo, ona simbolično prikazuje njegovu božansku prirodu. Pozadina je zlatna, što govori o nebeskom carstvu ili nebeskoj prirodi prikazanog lika.

Bez obzira na to kako doživljavali ikonu, kao idolopoklonstvo, kao odraz božanskog ili vizuelni prikaz koji govori o Hristu, „Pantokrator” otvara značajno pitanje: Ko je Hristos za nas? Bog? Čovek? Oboje? 

4. „Sakramentar Hajnriha II”, (Sakramentar Heinrichs II), ~1000.

Srednji vek obuhvata istorijski period od petog do 15. stoleća. Ovo razdoblje u istoriji ljudskog društva i kulture predstavlja zaokruženu celinu. Počelo je padom Zapadnog rimskog carstva i okončalo se renesansom i dobom velikih geografskih otkrića. Depopulacija, deurbanizacija, invazije i seobe naroda koje su počele tokom kasne antike, nastavile su se i u ranom srednjem veku. Varvarski osvajači, među kojima su dominirali razni germanski narodi, formirali su nova kraljevstva u ostacima Zapadnog rimskog carstva. S Karolinzima i njihovim naslednicima počinje obnova umetnosti u Evropi.

„Sakramentar Hajnriha II”, koji se naziva i Regenzburški sakramentar, predstavlja rukopis liturgijskih tekstova koji je nastao u Regenzburgu po nalogu cara Hajnriha II (r. 995-1024). Poslednji član Otonske dinastije, Hajnrih je postao kralj Nemačke 1002. Kanonizovan je 1146, a poznat je i kao Hajnrih Sveti.

„Sakramentar” spada među najznačajnija dela otonske iluminacije. Na prednjoj korici povez je ukrašen slonovačom s prikazom raspeća. Boja je korišćena da ilustruje tamu i stvori dramatično okruženje. Nebeska tela Sunce i Mesec ugrađena su u nebo iznad raspeća, ne samo da bi signalizirala mrak tokom dana već i da bi scene prožela kosmološkim značajem.

Hrišćani su u ranim vekovima retko prikazivali scene raspeća, više su se fokusirali na vaskrslog, pobedonosnog Hrista. Prvi prikazi raspeća, kao deo crkvenog života, potiču iz devetog veka. Prikaz na „Sakramentaru Hajnriha II” predstavlja jedan od najranijih takvih prikaza.

Posmatrajući iz ugla 21. veka, gde je raspeće bitno obeležje hrišćanstva, pomisao da je raspeće kao simbol stran vernicima izgleda čudno. Da li je crkva u srednjem veku bila u pravu? Da li fokus treba da bude na Hristu na krstu ili je to delo davno završeno vaskrsnućem?

5. „Vaskrsnuće“, Pjero dela Frančeska („Resurrezione”, Piero della Francesca), 1460.

Kraj srednjeg veka – rađanje renesanse – period je koji je obeležio 15. vek u Italiji i odatle se proširio na druge zapadne zemlje. Društveno uređenje je ličilo na ono u antičkoj Grčkoj: mnogo gradova-država koji su se takmičili i ratovali jedan protiv drugog. Ti gradovi-države su razvijali manufakturnu proizvodnju, trgovinu, geografska otkrića, štamparstvo (Gutenberg, 1440. godine) i nauku. Trgovina s udaljenim krajevima ruši stari strah od prostora i prirode kojim se sad pristupa na naučni način (ne kroz teološke dogme), tako se razvijaju matematika, medicina; otvaraju se prvi univerziteti (Padova i dr.). U nastojanju da se potpuno odbaci srednji vek i preporodi antika, u Evropi je počelo stvaranje modernog čoveka. Umetnici prvi put bivaju cenjeni i priznati kao stvaraoci i postaju glasnogovornici promena.

Pjero dela Frančeska (1420–1492) italijanski je slikar rane renesanse. Verovatno je rođen u malom gradu Sansepolkro (Borgo san Sansepolkro) u Toskani. Naučio je slikarski zanat od više sijenskih umetnika koji su radili u Sansepolkru tokom njegove mladosti. Veoma rano odlazi u Firencu, gde saznaje za razvijene tradicije perspektive Paola Učela, što je postalo svojstveno njegovom slikarstvu. Radio je za dvorove u Urbinu, Ferari, Arecu i rodnom Brogo san Sansepolkru. Kao pravi čovek renesanse imao je širok spektar interesovanja i pisao je o algebri, geometriji, perspektivi...

„Vaskrsnuće” je freska naslikana 1460-ih u Palaco dela Rezidenci u Sansepolkru. Isus je u centru kompozicije, prikazan u trenutku svog vaskrsenja, što sugeriše položaj noge na ploči njegovog groba, koji je prikazan kao klasični sarkofag. Hristova stroga, ravnodušna figura, prikazana u ikoničnoj i apstraktnoj fiksnosti, skoro atletski, uzdiže se nad četiri usnula vojnika, predstavljajući razliku između ljudske i božanske sfere (ili smrti, poražene Hristovom svetlošću).

Pejzaž, uronjen u svetlost zore, ima i simboličku vrednost: kontrast rascvetalog mladog drveća na desnoj strani i ogoljenog zrelog drveća levo aludira na obnovu čoveka kroz svetlost vaskrsenja. Endru Grejam-Dikson primećuje da je, osim rane, Hristovo „telo savršeno izvajano i bez mrlja kao kod antičke statue. Ali i na njemu ima dodira čovečije prirode: neidealizovano lice sa skoro grubim crtama i tri nabora kože koja se ocrtavaju na stomaku dok podiže levu nogu, time ističući dvostruku prirode – i čoveka i Boga”.

Značajan detalj – usnuli vojnik u braon oklopu s Hristove desne strane – Pjerov je autoportret. Umetnik promišlja kroz taj detalj o svom odnosu prema vaskrsnuću Hristovom. Pitanje vredno razmišljanja: šta za mene znači vaskrsnuće? Da li spavam? Da li sam neprijatelj? S koje strane pejzaža na slici se nalazim?

6. „Evo čoveka”, Andrea Mantenja, („Ecce homo”, Andrea Mantegna), ~1500.

Renesansa (od latinskog renasci, u značenju „ponovo se roditi, preporoditi se”) period je u evropskoj civilizaciji neposredno nakon srednjeg veka. Obično se smatra da se zasniva na porastu interesovanja za klasične nauke i vrednosti posle dugog perioda kulturne stagnacije i pada. Ujedno predstavlja doba velikih otkrića i razvoja nauke. Čedo renesanse – humanizam dalje stavlja čoveka i njegovu prirodu u centar ljudskog interesovanja.

Andrea Mantenja bio je italijanski slikar i bakrorezac (1431–1506), najznačajniji predstavnik visoke renesanse u Padovi. Rođen je u porodici siromašnog drvoseče. Kao mladić došao je u Padovu, gde je pohađao školu Frančeska Skvarčona, zlatara i antikvara, arheologa amatera. Od njega je primio ljubav prema istoriji i filozofiji stare Grčke i Rima.

Slika prikazuje Hrista pred sud, uhvaćenog od njegovih neprijatelja. Ecce homo su latinske reči koje je Pontije Pilat koristio u Evanđelju po Jovanu 19:5, u prevodu Vulgate, predstavljajući bičevanog Isusa Hrista – svezanog i ovenčanog trnjem – neprijateljskoj gomili neposredno pre njegovog raspeća.

Pored Isusa, predstavljeno je petoro ljudi: dvoje levo, jedno desno i dvoje pozadi. Osoba s leve strane trebalo bi da bude Jevrejin, a ona desno u turbanu – starica. Na slici se vide dve poruke latiničnim pismom: „Raspni ga, uhvati ga, raspni [u krst]“ levo; i desno slična: „Raspni ga, raspni, zarobi ga, raspni“. Tekst s leve strane je pseudohebrejski u kurzivnom pismu.

Motiv stradanja Hristovog u 15. i 16. veku postaje centralna tema zapadne pobožnosti, gde scena ece homo dobija velik značaj. Vizuelni prikaz scene uključivao je sliku naroda Jerusalima u veoma kritičkom svetlu, kao prikaz unutrašnje mržnje gnevne gomile prema Isusu.

Mantenja menja uobičajeni pristup drugih umetnika stavljajući Hrista u fokus slike. Prikazuje Hrista plastično, kao skulpturu od mermera, podsećajući na antička dela, prikaze heroja antike. Perspektivom ističe Hrista, skoro gurajući njegovo telo napred ka gledaocu, omogućavajući mu da se lično poistoveti s događajima stradanja.

Hristos više nije samo mistično biće – iako su prisutni atributi božanstva – nego biće od krvi i mesa koje pati. Gleda pomirljivo, prihvatajući sudbinu, skoro depresivno. Pitanje je da li slika budi naše obožavanje ili saosećanje?

8. „Spasitelj sveta”, Domeniko Teotokopulos - El Greko
(„Salvator Mundi”, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος-El Greco), 1614.

Kontrareformacija je naziv za period obnove Rimokatoličke crkve koji je nastao kao odgovor na protestantsku reformaciju. Međutim, razlozi su bili i unutrašnje prirode: neobrazovanost sveštenika, veliki broj biskupa koji obavljaju političke dužnosti , humanizam… Ključni događaj kontrareformacije su Sabori u Trentu (1545–1547, 1551–1552. i 1561–1562), gde Rimokatolička crkva usvaja doktrine i principe koji su usmerili budućnost ove crkve ali i umetnički izraz.

El Greko (1541–1614) grčki je slikar, vajar, arhitekta španske renesanse, ikonopisac Kritske škole, vrhunski majstor manirizma. U svome delu je objedinio tri sveta: Grk po poreklu (rođen na Kritu) i Italijan po umetničkim shvatanjima (venecijanski kolorizam visoke renesanse), El Greko se poistovetio s verskim duhom Španije postavši vizuelni predstavnik španskog misticizma (većinu svog stvaralaštva proveo je u Španiji). U poslednjim decenijama života, stvarajući u Toledu, postaje vizuelni nosilac kontrareformacije, slikajući motive suprotne protestantizmu, kao što su prikazi apostola kao posrednika između Hrista i običnih vernika.

“Salvator Mundi” je  ikonografski prikaz Isusa Hrista sa desnom rukom u pozi blagosiljanja, a levom rukom položenoj na globus. Mnogi umetnici su koristili ovaj način prikazivanja Hrista: Da Vinči, Rubens, Ticijan… El Greko je posvetio veliku pažnju ovom prikazu Hrista, slikajući ga u različitim simboličnim interpretacijama. Promene koje je El Greko unosio u svojoj seriji odnosile su se na boje haljine Spasitelja, dajući slikama različito značenje: crvena kao ljudske elemenat, simbol žrtve, plava za nebo, purpurna kao kraljevska boja.

Spasitelj sveta ili Hrist Spasitelj u sebi spaja vizantijsku tradiciju i tehniku renesanse. Hristos gleda posmatrača direktno, krupnim očima suznog sjaja. Poza i fizionomija podsećaju na vizantijske slike, a lice je blistavo i obasjano božanskim sjajom oreola. Desna ruka mu je podignuta u blagoslovu, a leva položena na globus obavijen naborima ogrtača, koji bojom govori o žrtvi na krstu. Globus simboliše svet, a položaj ruke govori o Spasitelju i svetlosti sveta

Slika „Hrist Spasitelj” prenosi snažno duhovne emocije i posebnu toplinu na posmatrača. Ona približava Isusa Hrista koji se svesno žrtvuje iz ljubavi prema drugima. Slika komunicira osećanja, religijski doživljaj, postajući posrednik između čoveka i transcedentnog Boga. A nama postavlja pitanje da li je s odbacivanjem mističnog u vizuelnoj umetnosti hrišćanstvo reformacije izgubilo ili dobilo na vrednosti? 

Beređi Dušan Bera