Vera, ironija, propaganda - od katakombi do protesta - slike koje govore različito

Kada ljudi vide likovni prikaz Isusa Hrista, njihove reakcije mogu biti veoma različite. Nekima je to izraz duboke pobožnosti, drugima umetničko delo, a trećima tek bezvredna škrabotina. Sve zavisi od pogleda na svet.

Zanimljivo je kako isti prikaz Hrista može nositi sasvim različita značenja za različite ljude. Očekivalo bi se, recimo, da slika raspeća uvek prenosi istu poruku, ali to nije slučaj. Često sama slika više govori o načinu razmišljanja određene epohe ili zajednice, nego o ličnosti koju prikazuje.

Kada pišem blog, biram teme koje mi u tom trenutku privuku pažnju. Ovih dana zaokupila me je kontroverza oko zastava sa likom Isusa koje se pojavljuju na protestima. Neki ih doživljavaju kao izraz vere, drugi ih vide kao vid proruske propagande, nazivajući ih „vagnerovim“, po imenu paravojne formacije Vagner. To me podstaklo da dublje istražim priču o prikazima Hrista kroz istoriju.

1. Najstariji prikaz Hrista na krstu - provocirajući grafit 

Kažu da je najstariji prikaz Hrista na krstu pronađen na Palatinskom  brdu u Rimu, na zidu prostorije koja je bila deo carskog kompleska. Radi se o drevnom grafitu, urezanom u zid sa nekim oštrim predmetom, negde oko 200. godine nove ere.

Grafit prikazuje čoveka sa glavom magarca razapetog na krstu, dok pored njega stoji drugi čovek sa podignutom rukom, u gestu koji sugeriše obožavanje. Ispod slike nalazi se natpis na grčkom jeziku: ΑΛΕΞΑΜΕΝΟΣ ΣΕΒΕΤΕ ΘΕΟΝ, što se prevodi kao „Aleksamenos obožava svog boga. Smatra se da je grafit bio namenjen ismevanju hrišćanina po imenu Aleksamenos zbog njegovog obožavanja raspetog boga, što je u to vreme bilo predmet podsmeha među paganskim Rimljanima.

Za prve hrišćane krst i raspeće nije bio simbol religijskog obožavanja, naprotiv, krst je kao sredstvo pogubljenja, a posebno pogubljenja zločinaca, predstavljao simbol sramote. Osim toga, u to vreme, među Rimljanima je postojalo pogrešno verovanje da Jevreji i hrišćani obožavaju magarca (nemam pojma zašto), što je dodatno doprinelo ismevanju prikazanom u ovom grafitu .​

2. Najstariji prikaz Hrista: Slika dobrog pastira - omiljeni prikaz Hrista u prvim vekovima

Najstariji poznati prikaz Isusa, prikazuje ga kao Dobrog Pastira. Freska koju prenosim potiče iz 2. veka nove ere i nalazi se u katakombama Domitile (Domitilla) u Rimu. Ova freska prikazuje mladog, bradatog čoveka koji nosi ovcu na ramenima, okružen sa četiri ovce, što simbolizuje Hristovu brigu za svoje sledbenike.

Prikaz Dobrog Pastira bio je popularan među ranim hrišćanima jer je simbolizovao Isusovu brigu i ljubav prema vernicima, kao i obećanje spasenja.​ Osim toga, freska prikazuje Isusa u jednostavnoj odeći, naglašavajući skromnost i jednostavnost kao vrlinu. Za razliku od krsta, koji je simbol pogubljenja i sramote, za prvu crkvu, progonjenu i obespravljenu, poruka koja je bila značajna je bila - Isus je Dobri Pastir koji se brine za njih.

3. Prvi prikaz raspetog Hrista koji nije ruganje

Jedan od najranijih poznatih prikaza Raspeća Hristovog u hrišćanskoj umetnosti nalazi se na kaseti od slonovače iz Rima, izrađenoj oko 420–430. godine nove ere. Ova kaseta, koja se čuva u Britanskom muzeju u Londonu, sastoji se od četiri panela sa scenama iz događaja vezanih za Hristovu smrt i vaskrsnuće.​

Interesantan je prikaz raspeća, gde se levo vidi Juda Iskariotski, koji visi obešen o drvo, a ispod njega se nalazi kesica iz koje ispadaju srebrnjaci – simbol njegove izdaje. Desno se nalazi Isus Hrist je prikazan na krstu, prikovan samo za ruke, bez potpore za noge. 

Iza Hristove glave nalazi se aureola, a iznad glave natpis "REX IVD" (skraćeno od "Rex Iudaeorum" – "Kralj Judeja"). Desno od krsta stoji vojnik Longin, u trenutku kada probada Isusov bok kopljem. Levo od krsta stoje Marija, majka Hristova i apostol Jovan.

Ovaj panel predstavlja jedan od najranijih prikaza Raspeća, kombinujući detalje iz evanđelja sa simbolikom pobede nad smrću.​ Prikazuje kontrast između Judine smrti i Hristove žrtve, gde je Hristos prikazan pobedonosan, bez izraza patnje ili bola, više pobedonosan nego poražen.

4. Najstariji likovni prikaz Hrista: Ikona sa Sinaja - Raspeti Hristos u patnji

Najraniji poznati ikonografski prikaz raspeća Isusa Hrista potiče iz 8. veka i nalazi se u Manastiru Svete Katarine na Sinaju u Egiptu. Ova ikona je značajna jer predstavlja jedan od najranijih sačuvanih prikaza raspeća u vizantijskoj umetnosti, odražavajući spoj hrišćanske ikonografije i grčko-rimskog umetničkog nasleđa . Verovatno je Hristovo delo na krstu prikazivano i na drugim ikonama ali su ti prikazi uništeni u toku ikonoboračkih sukoba.

Ikona prikazuje Hrista razapetog na krstu, sa krunom od trnja na glavi. Ispod krsta nalaze se Bogorodica i apostol Jovan, izražavajući tugu. Sa strane su prikazani rimski vojnici koji bacaju kocku za Hristovu odeću, a iznad krsta anđeli izražavaju žalost. Na krstu su ispisana imena razbojnika: "Gestas" i "Dismas". 

Prikaz Hrista sa zatvorenim očima i telom koje visi pod sopstvenom težinom naglašava njegovu ljudsku patnju i smrt. Ovaj prikaz označava prelaz u hrišćanskoj ikonografiji sa ranijih prikaza pobedonosnog Hrista (Christus triumphans) na prikaz patnje i smrti (Christus patiens).​ I dalje je Hristos snažnog tela, ponosnog lika, ali počinje da dominira patnja.

5. Gero krst - najstarija skulptura raspetog Hrista

Gero krst predstavlja jedno od najznačajnijih dela ranosrednjovekovne hrišćanske umetnosti i smatra se najstarijom sačuvanom skulpturom raspeća. Izrađen je između 965. i 970. godine po narudžbini nadbiskupa Gera od Kelna i danas se nalazi u Kelnskoj katedrali u Nemačkoj. ​

Gero krst je izrađen od hrastovog drveta, visine 187 cm i raspona ruku 165 cm. Skulptura je oslikana i delimično pozlaćena, s originalnim oreolom i poprečnim gredama, dok je barokni okvir dodat 1683. godine. Ono što Gero krst čini izuzetnim jeste prikaz Hrista kao mrtvog tela na krstu, sa spuštenom glavom, zatvorenim očima i telom koje visi pod sopstvenom težinom - slika patećeg Hrista. Nema više snage tela, figura je sve nežnija. U umetnosti sve više se naglašava Hristos koji pati, što postaje dominantan prikaz u haosu srednjeg veka.  

Slika Hrista se menjala kroz vekove prema situaciji sa kojom se suočavala crkva. Teološki to je ok, jer Hristos treba da odgovara na potrebe ljudi u specifičnom momentu vremena. To me vodi do slike Hrista na zastavi.

6. O čemu govori prikaz Hrista na zastavama?

Na protestima koji se dešavaju u Srbiji može se videti crvena zastava sa Hristovim likom. Centralni deo zastave prikazuje lik Hrista Pantokratora (Vladara svega), s karakterističnim mirnim izrazom lica i nimbusom (oreol) s grčkim slovima (Ο ὬΝ – „Onaj koji jeste“).

Lik Hristov na slici poznat je kao Mandalion ili Nerukotvoreni lik Hristov. Najstarija verzija predanja o ovom liku pojavljuje se u 4. veku kod Jevsevija iz Cezareje (Crkvena istorija, knjiga I). On prenosi priču o kralju Abgaru V iz Edese (današnja Urfa u Turskoj), koji je bio teško bolestan, verovatno od gube. Čuvši za Isusova čuda, uputio mu je pismo i pozvao ga da dođe i isceli ga. Prema kasnijem predanju iz 6. veka, pošto Isus nije mogao lično da dođe, obrisao je lice peškirom, a Njegov lik se čudesno otisnuo na platno. Taj "nerukotvoreni" lik (tj. slika koja nije stvorena ljudskom rukom) poslat je Abgaru, koji je potom ozdravio i obratio se u hrišćanstvo. Platno se čuvalo u Edesi i smatralo se čudotvornim.

Da li je ovo predanje istinito ili ne, ne možemo sa sigurnošću znati, ali ono je imalo snažan uticaj na istoriju crkve, naročito tokom ikonoboračke krize u 8. i 9. veku, kada su mnogi unutar crkve želeli da zabrane upotrebu ikona. Mandalion je postao jedan od ključnih argumenata u odbrani ikonopoklonstva: ako je sam Hristos ostavio svoj lik, onda je legitimno i da ga vizuelno prikazujemo. Odatle i teološki termin "Acheiropoietos" – slika „ne načinjena rukom čoveka“. Pobeda branilaca ikona obeležena je ustanovljenjem Nedelje Pravoslavlja, koja se i danas slavi u pravoslavnom svetu.

Isti lik Hristov danas se može videti na zastavama koje se pojavljuju na protestima. Njegova savremena upotreba ima korene u proruskim demonstracijama u Ukrajini, naročito u delovanju grupe "Noćni vukovi", a u Srbiji je viđen, između ostalog, i na desničarskim protestima protiv EuroPride-a 2022. godine u Beogradu.

U tom kontekstu, zastava prestaje da bude samo verski simbol – ona postaje ideološko sredstvo. Predstavlja Hrista ne samo kao predmet pobožnosti, već i kao zaštitnika naroda, poziv na odbranu "pravoslavlja" od navodnog dekadentnog uticaja Zapada, i simbol spoja nacionalnog identiteta, crkve i vere.

Slike uvek nose poruku. Nekada je ta poruka izraz vere – ali ne uvek. Ponekad je ona čak i suprotna Hristovom duhu i učenju. Pitanje procene je do samog autora ili gledaoca. Da li je on Dobri Pastir, da li je slika ruganja, paćenik, pobednik ili politička podrška. 

Beređi Dušan Bera